Chúng ta đang sống trong xã hội với một lòng tin biến thể. Lý do chính của sự biến thể này nằm ở sự thay đổi về hoàn cảnh xung quanh, bao gồm cả thể chế xã hội yếu đi, hoặc không còn phù hợp nữa vì những lý do khách quan, chủ quan nào đó.
Nhưng quan trọng hơn là những người đứng đầu đảm bảo thực hiện thể chế lại không kiên quyết bảo vệ những cơ chế khuyến khích và chế tài mà thể chế hiện hành quy định. Vì vậy xây dựng lòng tin phải bắt đầu từ thể chế, và những người lãnh đạo điều hành thế chế đó.
Một nhà xã hội học người Mỹ - khi phân tích tình hình của nhà nước Liên Xô cũ những năm cuối cùng - lập luận rằng niềm tin là quá trình tương tác không ngừng về độ đáng tin cậy của hành động của một bên nào đó, dựa vào (1) uy tín của đối tác và chủ thể, (2) đánh giá hoàn cảnh hiện tại, (3) giả định về hành vi của đối tác và (4) niềm tin về sự trung thực và đạo đức của bên kia.
Nhà nước không bảo đảm việc cung cấp hàng hoá cho người dân, xa rời những thực tế hiện tại hay tha hóa với những phẩm chất mà mình tự cam kết. Kết quả là tín nhiệm dành cho thể chế thấp và chính quyền buộc phải duy trì sức mạnh của mình bằng những quyền lực khác.
Hay như một Trung Quốc đang trên đường trở thành một con rồng mới ở châu Á. Niềm tin của người dân về một Trung Quốc mạnh đang hừng hực. Nhưng niềm tin vào một chính phủ mạnh mẽ trong khả năng giải quyết các vấn đề kinh tế, xã hội và ô nhiễm môi trường đang đặt trước những câu hỏi lớn.
Một số thống kê kinh tế chỉ ra người dân Trung Quốc có tỷ lệ tiết kiệm quốc gia rất cao so với với thế giới với khoảng 34-53% so với tổng sản lượng quốc nội GDP trong vòng ba thập niên vừa qua, và chỉ số này tăng thêm 11% trong trong khỏang thời gian 2000 đến 2008. Rõ ràng, người dân tiết kiệm để lo cho bản thân, vì thiếu vắng một nhà nước phúc lợi và các thể chế nhà nước không thể giúp mỗi người hoạch định được tương lai.
Có thể thấy, những nhà nước như vậy vừa mạnh lại vừa yếu. Nhà nước mạnh vì (đang) cố gắng kiểm soát các cá nhân bằng những công cụ hành chính trực tiếp. Sẽ có bao nhiêu người vào sổ sách, bấy nhiêu đoàn hội phải theo đuổi cùng một phương châm hay các quan chức lãnh trách nhiệm kiểm tra và giám sát hơn là quản lý.
Nhưng nó cũng có thể là một nhà nước yếu nếu những thể chế hay chính sách ban hành chỉ mang tính một chiều và áp đặt. Công dân tự lạ lẫm với chính thể mang danh đại diện cho quyền lợi của mình. Có thể họ không nghĩ rằng cơ chế này có thể giải quyết những vấn đề của mình, hoặc họ tin nhiều hơn vào bản thân và những nhóm bằng hữu thân cận (liên kết mạnh) và với những người lạ (liên kết yếu) là hiệu quả hơn.
Sự xuất hiện của những nhóm liên kết này vừa là chỉ dấu cho thấy những sân chơi hay thể chế ban hành của Nhà nước không còn hiệu năng hay chưa thể có khả năng bao quát. Lòng tin dựa vào thể chế đang giảm sút. Tuy vậy, ở một chiều kích ngược lại hết lớp người đứng lên, rồi ngã xuống, nhưng tiếp tục đứng dậy, và kêu gọi những người bạn bè, thân hữu tiếp tục tham gia cho thấy một phong trào đang rộng khắp. Đó là chỉ dấu cho sự gia tăng lòng tin liên kết (ở cả hai dạng yếu và mạnh).
Ở một góc nhìn nào đó, khi một bên đang cố gắng xây dựng những thể chế để tích tụ lòng tin, thì tài sản vô giá này lại đang dịch chuyển lan toả sang các thành phần khác, hay đơn giản chỉ là một khoảng không trống trải khi người ta không có một điểm để tựa vào. Chúng ta có thể thấy qua tình cảnh khốn đốn của người dân sống trong “vùng rốn” của thuỷ điện, điểm tựa về năng lượng của cả nước nhưng lại không thể sống trên chính mảnh vườn, thửa ruộng của mình, hay những hàng dài người chờ tiễn đưa Đại tướng Võ Nguyên Giáp cùng những “giọt nước mắt rơi chung”.
Biến thể của lòng tin là sự thay đổi của lòng người trong thời cuộc. Ứng xử với chuyển dịch cần một sự chắc chắn. Cái thứ chắc chắn định hướng cải cách chứ không bảo thủ, nhất quán chứ không xơ cứng, rập khuôn. Như một cái neo để lòng người cùng về một hướng, dù đó có bằng thiết chế công minh như núi, hay cách thức mềm mại thông qua tạo dựng hành lang pháp lý, các kênh đối thoại đa chiều và những sân chơi đa dạng, để số đông cảm nhận được mỗi phần nhỏ bé của mình trong từng quyết sách cầm quyền.
Nguyễn Chính Tâm/Người Đô Thị
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét