* TS. PHẠM GIA MINH
1. Lý
do đặt vấn đề về Thoát Á, Thoát Hán hay Thoát Trung
Một câu hỏi được đặt ra
một cách tự nhiên khi người ta quan sát thực tiễn đó là các quốc gia Châu Á như
Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore… đạt được trình độ phát triển cao về mọi mặt như
hiện nay dù mỗi nước theo cách riêng của mình nhưng đều đã lần lượt thoát ra khỏi
mô thức phát triển tù túng, gò bó vốn tồn tại hàng ngàn năm trên lục địa này.
Ví dụ như Nhật Bản từ
thời Minh Trị cách đây hơn 120 năm đã khởi xướng thành công quá trình “Thoát Á”
mà về bản chất là quá trình rũ bỏ gông cùm của hệ tư tưởng phong kiến và lối sống
tù túng, ngột ngạt kiểu Trung Hoa vốn đã giam hãm đất nước này trong lạc hậu,
chậm tiến và yếu hèn. Những nội dung của trào lưu xã hội “Thoát Á” khi đó chúng
ta có thể tìm đọc trong tiểu phẩm “Thoát Á luận” lừng danh của học giả Fukuzawa
Yukichi. Cũng tại Nhật, gần như đồng thời với trào lưu “Thoát Á” là phong trào
“Âu hóa” diễn ra sâu rộng dưới sự dẫn dắt của giới trí thức có tư tưởng cách
tân và được chính quyền ủng hộ mạnh mẽ do giới lãnh đạo tinh hoa của Nhật đã
nhìn thấy hiểm họa to lớn nếu đất nước tiếp tục “ngủ yên” trong mô thức Trung
Hoa.
Tại Việt Nam, thời cụ
Phan Châu Trinh cũng đã diễn ra trào lưu xã hội mang hơi hướng “Thoát Á” nhưng
rất tiếc là giới trí thức Việt Nam lúc đó chưa đủ mạnh, chính quyền thực dân và
triều đình phong kiến đã không vượt qua nổi tầm nhìn thiển cận và tham lam nên
đã dập tắt phong trào đúng nghĩa là xã hội dân sự này.
- Vậy tại sao mô thức
phát triển Trung Hoa lại bị các quốc gia lân bang phê phán và muốn từ bỏ?
Vì đó là mô hình xã hội
toàn trị kiểu phong kiến, con người bị giam hãm trong mọi không gian: chính trị,
kinh tế, văn hóa và riêng tư gia đình. Trong mô thức đó động lực cá nhân bị
thui chột hoặc méo mó dẫn đến kết cục là cả xã hội bị trì trệ, khủng hoảng triền
miên. Điều này giải thích vì sao phương Tây đã thắng thế trong cuộc chinh phục
phương Đông trong hơn 100 năm qua và các quốc gia lạc hậu ở Châu Á đã nhận thức
được rằng con đường đúng đắn phải là thoát Á (đồng nghĩa với thoát Trung Hoa)
và học tập Tây phương. (các độc giả có thể tham khảo bài viết “Thoát Á mới có
thể thoát thân” và “Quốc gia “tự
nâng mình” theo chuẩn mực thế giới” của Phạm Gia Minh trên
tuanvietnam).
2. Thế nào là thoát
Trung đối với Việt Nam?
Câu trả lời có thể sẽ rất
phong phú và đa dạng bởi lẽ nếu nói một cách văn hóa, nhẹ nhàng thì cái bóng của
Trung Hoa đã từng phủ lên Việt Nam hàng ngàn năm nay trên mọi lĩnh vực chính trị,
kinh tế, văn hóa - xã hội và nhân chủng. Một cách trực diện và sát thực tế hơn
thì móng vuốt của con sói Trung Hoa luôn muốn ghì chặt đất nước và dân tộc Việt
này trong vòng tay lông lá của nó trong suốt chiều dài lịch sử.
Vậy thì thoát Trung đối
với Việt Nam ta phải vừa làm sao để móng vuốt của con sói không dám đụng vào
lãnh thổ vừa làm sao vượt ra khỏi sự che phủ của Trung Hoa lên mọi mặt cuộc sống
để dân tộc được hưởng ánh sáng mặt trời.
Những cuộc kháng chiến
thắng lợi quét sạch quân xâm lược phương Bắc đã góp phần gìn giữ nền độc lập
dân tộc cũng chính là hành động đánh đuổi con sói, thế nhưng để ra khỏi cái
bóng đen lừng lững của Trung Hoa thì dân tộc ta đã làm được chưa? Tôi xin
đặt câu hỏi với các bạn tại đây.
Theo thiển ý của cá
nhân tôi thì dân tộc ta chưa bao giờ thoát ra khỏi cái bóng đó trừ một vài thời
khắc ngắn ngủi trong lịch sử. Dẫn chứng cụ thể là các vị anh hùng áo vải Việt
Nam được nhân dân yêu nước ủng hộ tiến hành kháng chiến thắng lợi nhưng khi đã
nắm quyền thì lại chưa hề biết xây dựng lên MÔ HÌNH XÃ HỘI TIẾN BỘ HƠN TRUNG
HOA VỀ CHẤT và kết cục là MÔ HÌNH CHẾ ĐỘ PHONG KIẾN VIỆT NAM DƯỜNG NHƯ LÀ MÔ
HÌNH PHONG KIẾN TRUNG HOA THU NHỎ.
Và ngày nay với khẩu hiệu
16 chữ vàng, 4 tốt thì Trung Quốc và Việt Nam là tương đồng về mô thức phát triển
và thể chế kinh tế - chính trị - xã hội.
Do vậy THOÁT TRUNG ngày
nay chắc chắn phải lấy nội dung CẢI CÁCH THỂ CHẾ làm mục tiêu hàng đầu.
Tuy nhiên bên cạnh sự
tương đồng đó Việt Nam ta còn có thêm một số điểm yếu khác do hoàn cảnh lịch sử
để lại đó là căn bệnh quan liêu - bao cấp kiểu Liên Xô và lề thói tư duy, hành
động tiểu nông. Những căn bệnh này chắc chắn sẽ tạo thêm khó khăn cho quá trình
THOÁT TRUNG.
3. Những bước đi của cải
cách thể chế
Theo cách hiểu chính thống
hiện nay thì thể chế là tập hợp những quy tắc cùng các chế tài được viết thành
văn (chẳng hạn như Hiến pháp, các bộ Luật, quy chế, nghị định…) và bất thành
văn (ví dụ như các quy tắc đạo đức, ứng xử chịu ảnh hưởng của văn hóa và truyền
thống…) do con người lập nên, được chia sẻ trong cộng đồng nhằm hướng hành vi
con người theo những lộ trình tương đối dễ tiên đoán, qua đó tạo ra một mức độ
trật tự nhất định.
Người ta phân chia ra
thành hai loại thể chế đó là:
- Thể chế bên
trong: là hệ thống các quy tắc hình thành bởi kinh nghiệm lâu dài và được số
đông trong cộng đồng chấp nhận, tuân thủ và trở thành truyền thống. Văn hóa là
một thành tố quan trọng của thể chế bên trong.
- Thể chế bên
ngoài: là hệ thống các quy tắc được thiết kế, được định rõ trong các bộ Luật,
các quy định, đồng thời được áp đặt chính thức bởi một cơ quan quyền lực như
Chính phủ chẳng hạn.
Giữa hai loại hình thể
chế có mối tương tác, thực tiễn cho thấy hiệu lực của thể chế bên ngoài phụ thuộc
vào liệu chúng có phù hợp, bổ trợ cho các thể chế bên trong không.
Như vậy để THOÁT TRUNG
và hội nhập với cộng đồng các quốc gia văn minh, dân chủ và thịnh vượng thiết
nghĩ cần có những biện pháp cụ thể nhằm
1/. Cải cách thể chế
bên ngoài: đó là xây dựng bản Hiến Pháp tiên tiến (ở đây tôi cho rằng Kiến nghị
của 72 nhân sĩ, trí thức về sửa đổi Hiến pháp có nhiều nội dung phù hợp cần
quan tâm) và các bộ Luật đáp ứng đòi hỏi hiện nay như Luật Trưng cầu Dân ý, Luật
về Hội, Luật biểu tình, Luật tiếp cận thông tin, v.v.
Việc xây dựng những bộ
quy tắc mới, sửa đổi để hoàn thiện các quy tắc, Luật, biện pháp chế tài hiện
hành là việc có thể làm được ngay trong ngắn hạn, trung hạn và dài hạn nếu như
các cơ quan công quyền có quyết tâm.
2/. Cải cách thể chế bên
trong: quá trình này không thể có kết quả trong ngắn hạn vì nó chịu ảnh hưởng của
tập quán, lối nghĩ và truyền thống văn hóa. Hơn thế nữa vai trò của các cơ quan
công quyền trong việc tạo chuyển biến tích cực đối với lĩnh vực này sẽ rất hạn
chế và đòi hỏi chi phí xã hội cao nếu như không biết kết hợp với các hoạt động
phong phú của xã hội dân sự.
Người nông dân khi nhận
thức được hiểm họa của việc đào gốc hồ tiêu, quế hay nuôi ốc bươu vàng, đỉa,
v.v. đem bán cho thương lái Trung Quốc thì bằng những mạng lưới mang tính xã hội
dân sự như cơ cấu dòng họ, đồng hương hay nhóm sinh hoạt tổ hưu, cựu chiến
binh… sẽ góp phần nâng cao hiệu quả của hệ thống truyền thông xã hội lên nhiều
lần.
Rõ ràng hiện nay đang
có tình trạng “xơ cứng” ở thể chế bên ngoài thể hiện qua việc chậm ban hành hoặc
thiếu các quy định mang hơi thở cuộc sống và chế tài đủ mạnh để ngăn chặn hành
động phá hoại kinh tế của các thương lái Trung Quốc, đặc biệt trong lĩnh vực
buôn bán tiểu ngạch qua biên giới, khai thác khoáng sản và nông, lâm, ngư nghiệp.
Đối với thể chế bên
trong thì tâm lý “chuộng hàng ngoại” trong một bộ phận không nhỏ người tiêu
dùng đã và đang góp phần bóp chết sản xuất nội địa. Tật xấu thiếu tính hợp tác,
nâng đỡ nhau trong giới doanh nhân Việt đã là nguyên nhân khiến hàng Việt khó
trụ vững trên thương trường quốc tế. Và còn muôn vàn những ví dụ sinh động khác
như tệ nạn đề đóm, cờ bạc, mê tín dị đoan, trọng hình thức mà coi nhẹ nội dung,
trọng nam khinh nữ, thiếu tính kỷ luật, ăn cắp vặt, gây gổ, say rượu, v.v. cho
thấy trong văn hóa truyền thống Việt Nam chúng ta còn có rất nhiều điểm hạn chế
đang trở thành vật cản trên con đường THOÁT TRUNG để hội nhập với THẾ GIỚI VĂN
MINH.
Thiết nghĩ để xây dựng
thể chế bên trong tiến bộ, phù hợp với bản sắc dân tộc góp phần THOÁT TRUNG một
cách thiết thực và căn cơ, bền vững rất cần tới những hoạt động tự nguyện của
các tổ chức xã hội dân sự mang tính lan tỏa, có chiều sâu, kiên trì và huy động
được trí tuệ cộng đồng. Hãy phát huy TÂM và TÀI trong DÂN để tránh căn bệnh xơ
cứng, nặng về hình thức và thành tích mà bấy lâu nay các tổ chức xã hội dân sự
do Nhà nước điều hành vẫn mắc phải.
4. Kết luận
Trong lịch sử các quốc
gia Châu Á, quá trình “Thoát Á” hay “Thoát Hán”, “thoát Trung” thành công thường
phải đi kèm các điều kiện “Thiên thời - Địa Lợi - Nhân hòa”.
Thiên thời tức là
hoàn cảnh quốc tế bên ngoài đòi hỏi phải có sự thay đổi trong nước. Ngày nay Việt Nam đã gia nhập nhiều tổ chức và ký kết
nhiều công ước quốc tế (ví dụ như Công ước về Nhân quyền, Công ước về chống tra
tấn…) và đang đàm phán TPP khiến chúng ta phải tự nhìn lại mình để thực hiện những
thay đổi phù hợp. Sức ép từ quốc tế lên quá trình phát triển và hội nhập của Việt Nam là rất lớn.
Mặt khác Trung Quốc đã
đánh rơi chiếc mặt nạ “trỗi dậy hòa bình” và công khai xâm lược lãnh hải Việt
Nam, bắt đầu bằng vụ đưa giàn khoan Hải Dương 981 và sẽ tiếp tục gây sức ép mọi
mặt lên Việt Nam. Trước áp lực từ phương Bắc chúng ta chỉ có hai lựa chọn: một
là phải tự thay đổi, phải củng cố an ninh, quốc phòng, kinh tế và dựa vào
DÂN, thực lòng xây dựng một thể chế văn minh, dân chủ để tranh thủ được sự ủng
hộ Quốc tế, hoặc là quy phục đầu hàng để chịu ách Bắc thuộc lần thứ
hai và mãi mãi đánh mất chính mình.
Trước sức ép ghê gớm từ
cả hai phía trên bình diện thời cuộc quốc tế, Việt Nam ta chỉ có một con đường: THAY ĐỔI HAY
LÀ CHẾT!
Địa lợi là yếu tố
chưa bao giờ ủng hộ Việt Nam trong quá trình THOÁT TRUNG bởi lẽ Việt Nam luôn trong thế “núi liền núi, sông liền
sông” với Trung Quốc. Tuy nhiên trong thế kỷ XXI này Trung Quốc không còn cái
ưu thế cậy gần để một mình gây ảnh hưởng kinh tế, văn hóa và mang quân đi xâm
lược như trước kia nữa.
Trong thế giới “phẳng”
ngày nay, cự ly và khoảng cách do vậy cũng không có ý nghĩa to lớn như những thế
kỷ trước. Việt Nam giao lưu kinh tế, văn hóa - xã hội với
cả thế giới và nhân đây xin một lần nữa cảm ơn các bậc trí giả tiền nhân của
chúng ta đã sáng suốt chấp nhận hệ thống ký tự Latinh làm cơ sở cho chữ quốc ngữ
ngày nay. Người ta thường nói chữ viết là chiếc thuyền chở tư duy và tình cảm đến
những bến bờ của nền văn hóa và nếu như vậy thì dân tộc Việt Nam từ hơn một thế
kỷ nay (tính từ 1867) đã từ bỏ con thuyền nan Hán Nôm cũ kỹ để bước lên con tàu
chạy động cơ lớn vượt đại dương.
Trong lĩnh vực văn hóa,
nền tảng của thể chế bên trong, Việt Nam ta như vậy có ưu thế rất lớn để THOÁT
TRUNG.
Khi đã xây dựng được thể
chế bên ngoài tiến bộ trên cơ sở thể chế bên trong lành mạnh thì chúng ta sẽ tạo
ra một môi trường thể chế có sức mạnh nội lực to lớn. Đó là sức mạnh sáng tạo của
hơn 90 triệu người dân yêu nước được khuyến khích và động viên bởi bầu không
khí dân chủ, tự do và khoa học. Đó còn là nguồn vốn đầu tư kinh doanh và nhân
tài khắp bốn phương quy tụ về nơi mà thiên hạ vẫn gọi là “đất lành, chim đậu”.
Trong cuốn sách gây tiếng
vang “Chiếc xe Lexus và cây Oliu”, nhà báo Mỹ Thomas Friedman lần đầu tiên đã
đưa ra nhận định “thế giới ngày nay phẳng”. Đúng vậy, thế giới của chúng ta
ngày một phẳng do không còn nhiều bức tường ngăn cản sự chuyển dịch dòng vốn và
nhân lực. Tuy nhiên tôi xin thêm một nhận xét: “Thế giới ngày nay là một mặt phẳng
nghiêng cho nên hiện tượng nước chảy chỗ trũng diễn ra mạnh mẽ và nhanh hơn trước”.
Khi Việt Nam chúng ta dám đột phá trong cải cách thể
chế thì chắc chắn vốn đầu tư và nhân tài khắp nơi sẽ dồn về đây. Ngày nay các
quốc gia đã qua thời cạnh tranh nhau bằng sản lượng mà đã chuyển sang cạnh
tranh bằng THỂ CHẾ. Quy luật mới hình thành này có liên quan mật thiết tới đặc
thù của nền kinh tế tri thức.
Cái cách mà Trung Quốc
đang hung hăng khiêu khích và xâm lược lãnh thổ của các quốc gia láng giềng đã
cho thấy lãnh đạo của đất nước 1,3 tỷ dân này vẫn chưa thoát ra khỏi lối tư duy
Đại Hán đã rất lỗi thời mặc dù Trung Quốc đã soán ngôi nền kinh tế thứ hai thế
giới của Nhật Bản về sản lượng. Và như vậy Trung Quốc chưa thể có môi trường thể
chế lành mạnh chứ chưa nói tới mang tính cạnh tranh toàn cầu để thu hút các quốc
gia khác. Trong bối cảnh đó, một môi trường thể chế dân chủ, tự do, thịnh vượng
của ViệtNam sẽ làm nội bộ Trung Quốc phải nhìn lại
chính mình.
Chúng ta không nên và
không thể để thế giới nhìn Việt Nam và Trung Quốc là những chính thể đồng
dạng hay “cá mè một lứa”. Việt Nam chỉ có thể được thế giới ủng hộ thực
lòng khi chúng ta có thể chế lành mạnh.
Rõ ràng bài học “lấy yếu
thắng mạnh, lấy ít địch nhiều, lấy chí nhân để thay cường bạo” của tổ tiên để lại
nếu được áp dụng trong thế kỷ XXI chính là vấn đề về THỂ CHẾ.
Nhân hòa hay yếu tố
lòng dân luôn có vị trí thường trực trong suốt chiều dài lịch sử với bao thăng
trầm. Chúng ta quen với lối nghĩ rằng dân ta yêu nước chống ngoại xâm mà đôi
khi vẫn quên rằng thời nhà Hồ, khi giặc Minh tràn sang dân đã quay lưng với triều
đình khiến đất nước rơi vào tay ngoại xâm với hơn 20 năm bi thương. Chúng ta
cũng quên rằng chỉ vài chục tên lính lê dương mà quân Pháp đã lấy cả vùng mấy tỉnh
Bắc Bộ bởi lẽ… “quân Pháp đi đến đâu, thì nhân dân, nam cũng như nữ, già cũng
như trẻ đều chạy theo đến đó, níu lấy áo xin được quân Pháp che chở cho khỏi bị
bọn quan tham ô lại hà hiếp bóc lột” (Tâm lý người Việt nhìn từ nhiều góc độ.
NXB Tp Hồ Chí Minh, 2000, trang 141).
Và có nhiều nhặn gì đâu
những cái tên Trần Ích Tắc, Lê Chiêu Thống hay Hoàng Văn Hoan đã đủ cho ta thấy
thời nào cũng có bọn sẵn sàng bán nước cầu vinh hoặc quá hèn nhát trước cái thế
trùng trùng binh mã của ngoại xâm phương Bắc.
Vì sao hiện có trên 90%
các gói thầu những dự án quan trọng đều do Trung Quốc nắm?
Vì sao Trung Quốc thuê
đất rừng đầu nguồn, mua ruộng của nông dân trên cả ba miền, thuê mặt nước “nuôi
thủy sản” ngay sát đồn biên phòng Vũng Rô và đi lại trên đất Việt Nam như vào
chốn không người, để đến khi bạo động ở Vũng Áng, Bình Dương làm lộ diện hàng
chục ngàn người Trung Quốc “chui” thì các cơ quan chức năng mới biết?
Những bất cập hay “câu
chuyện Mỵ Châu” thời nay có thể viết thành truyện 1001 đêm.
Và đó là điều rất có ảnh
hưởng tới yếu tố nhân hòa.
Nhưng vượt lên trên tất
cả sự nhu nhược, đớn hèn hay phản bội của số ít trong cộng đồng, lòng yêu nước
của người Việt Nam cuối cùng vẫn chiến thắng. Phải chăng
đó là mật mã của gen di truyền?
Nếu quả thực tồn tại
gen yêu nước thì một khi gặp điều kiện môi trường thuận lợi nó sẽ phát triển vượt
trội để tạo nên những đột biến. Phải chăng với môi trường “hòa nước sông chén
rượu ngọt ngào” thời Trần Hưng Đạo mà sự đột biến đã khiến giặc Nguyên Mông phải
dừng bước trước một Việt Nam bé nhỏ?
Theo ngôn ngữ khoa học
chính trị ngày nay thì môi trường tạo ra những đột biến xã hội chính là THỂ CHẾ.
Khi thể chế lành mạnh lòng dân sẽ quy tụ quanh lãnh đạo, mọi quyền lợi hay
tranh chấp nhỏ nhặt sẽ được dễ dàng bỏ qua để chung sức chung lòng đạt mục tiêu
lớn. Khi thể chế suy đồi, hà khắc thì những gì đã xảy ra thời nhà Hồ và cuối
triều Nguyễn là điều dễ hiểu…
Hy vọng rằng gen yêu nước
của chúng ta vẫn luôn khỏe mạnh và vượt trội để thoát ra khỏi cái bóng Trung
Hoa đang đè lên mọi mặt cuộc sống hôm nay.
Thăng Long - Hà Nội
4/7/2014
PGM (Tác giả gửi BVN)
